مقام های موسیقی غیرآیینی بوشهر

موسیقی سازی غیرآیینی بوشهر دارای مقام هایی به شرح زیر است:
‏
1- حاجیانی (سرپنجه ‏– سرانگشت – غمونه) مردم به آن حاجیونی می گویند.
2- شروه
3- بیت
4- چوپی چهار دستمال (دوره) یا دوره ای
5- چوپی بوشهری
6- مولودی
7- شکی
8- بندری
9- خیام خوانی
1- حاجیانی (حاجیونی): معمولا مقدمه ی انبان است. نوازنده هر وقت ساز بدست می گیرد اولین چیزی که می نوازد، حاجیونی است. اگر بخواهد قطعه ای ریتمیک بنوازد، قبل از آن حاجیونی می نوازد. آهنگ حاجیونی تقریباً مانند شروه است ولی با این آهنگ چیزی خوانده نمی شود. به حاجیونی، سرپنجه یا سرانگشت و یا غمونه هم گفته می شود. معمولا مردم اگر بخواهند قدرت نوازندگی نوازنده ای را بشناسند، می گویند که آیا حاجیونی را به خوبی اجرا می کند و یا خیر؟ اگر حاجیونی خوب بنوازد، می گویند نوازنده خوبی است. ‏
2- شروه : آهنگ شروه تقریباً مثل حاجیونی است و در بعضی وقتها نوازنده، به جای حاجیونی یا ضمن قطعه حاجیونی، آهنگ شروه می نوازد. با آهنگ شروه معمولاً دو بیتیهای فایز و مفتون و یا بعضی از اشعار دو بیتی سریال دیگر خوانده می شود که خیلی غمگین است. در بعضی وقتها که شروه اوج می گیرد و وسعت صدای نی انبان به آنجا نمی رسد خواننده می بایست به تنهای بخواند گاهی اوقات این کمبود بوسیله سازهای دیگر مثل فلوت که وسعت صدای آن از یک اکتاو بیشتر است، جبران می شود ولی شروه به سبک محمد شریفیان که اوج ندارد، بانی انبان می توان اجرا کرد. شعرهایی که با آهنگ شروه می خوانند، معمولاً بر وزن (مفاعیلن- مفاعیلن- مفاعیل) است بعضی وقتها شروه سبک جهانبخش کردی زاده (بخشو) یا محمد شریفیان بوسیله نی انبان یا نی جفتی ضمن حاجیونی نیز نواخته می شود.‏
‏غـم دنیا خورم یا حسرت یـار
و یـا گـریـه کـنم مــن بـا دل زار
همی ترسم شود دیـوانه فـایز
چو مجنون رونهم بردشت و کُهسار
خودم اینجا دلم در پیش دلبر
خـدایا ایـن سـفر کـی مـیرود سـر
خدایا کن سـفر آسان به فـایز
کـه بـیـنـد بـار دیـگر روی دلـبـر ‏
‏
‏
شروه، گرده یا سبک های دیگر نیز دارد که بوسیله نی انبان نواخته نمی شود و ما در اینجا منظورمان از شروه هایی است که بوسیله نی جفتی و نی انبان نواخته می شود. ‏
3- بیت: همانگونه که از اسمش معلوم است یک بیت، یک بیت و یا دو بیت دو بیت اجرا می شود و در بعضی مواقع نیز نوازنده نی انبان یا نی جفتی در میان قطعه حاجیونی، قطعه بیت می نوازد معمولا خواننده همراه با آهنگ آن خوانندگی می کند و بعد از خواندن هر بیت، حاضران (بیشتر زنان) کِل می زنند.‏
بیت دارای دو نوع متفاوت است:
1- بیت مراسم شادی
2- بیت مراسم عزاداری
بیت مراسم شادی معمولا در شب حنابندان و ختنه سوران خوانده می شود و نت شاهد آن فاصله چهارم گرام می باشد. بعضی وقتها دو یا چند خواننده، بیت را به صورت سوال و جواب با همدیگر اجرا می کنند که آن را دو مندوی می گویند. بیت عزا که بیشتر شب تاسوعا و عاشورای حسینی خوانده می شود. ولی بدون ساز و آهنگ آن هم متفاوت است از بیت شاد شعر و آهنگی حزین دارد. و نت شاهد آن فاصله پنج گام می باشد. اشعار آن بیشتر درباره حضرت قاسم ابن حسن و در واقعه کربلا می باشد. بیت معمولا بر وزن رَمَل ( فاعلاتن- فاعلاتن- فاعلاتن- فاعلن ) است.‏
نمونه ای از بیت عزا که دو صدایی (دو نوحه خوان) معمولا اجرا می شود.
‏
روی تو شاد ای پسرعم نو عروست آمده
دخترعمت (عمویت) به عزم پای بوست آمده
عمه عمه جـان عمه جـان فدای شادیت
مـن نـبستم در مـدیـنه حـجـلـه دامـادیـت
ای سیه بختان بیایید جمله امدادم کنید
می شود داماد رودم خرم و شادم کنید
ای پسر عم رشیدم پنجه ات از خون حناست
رسم دامادی نه اینست حجله گاه من کجاست
نمونه ای از بیت شادی:‏
یه کُناری تو سرامون ثمرش مُروارِین
زنده باشه رود جُونیم خلعت دامادین
یه کُناری تو سرامون پیچ در پیچش طلا
نیسِه زیرش شازه دوماد میکنه شکر خدا
خانم عروس روتِ خُم کن ری گشون آورده ام
ری گشون و بند زلف و پا گُشون آورده ام
پشت حجلت می گذشتم بوی حِجلت چه خشن
دست کردم مرغک بگیرم می ناسبزی سینه شن
‏4- چوپی چهار دستمال (دوره): آهنگی ریتمیک است که توسط نی انبان و همراهی دایره و یا تنبک اجرا می شود. بعضی ها گفته اند چوپی به معنای دوره ای است و چوپی چهار دستمال یعنی حرکت دوره ای گروهی با دستمال و یا حرکت دوره ای چون وقتی که نوازندگان این قطعه را اجرا می کنند، همه دایره وار حرکت، و با سازشان رقص بخصوص انجام می دهند. (یعنی دقتها همراه با دستمال). چوپی چهار دستمال بیشتر در اطراف کنگان و بین کولی های بوشهر مرسوم است. به این رقص سرپا نیز می گویند علاوه بر کنگان در مناطق دیگری نیز از جمله مناطق لُر نشین و کشورهای خلیج نیز چوپی چهار دستمال اجرا می شود. چوپی چهار دستمال در میزان شش هشتم اجرا می شود.‏
‏5- چوپی بوشهری: این نوع چوپی میان بوشهری ها و کولی های بوشهر مرسوم است ولی نوازندگان هنگام نواختن این آهنگ حرکت نمی کنند. چوپی بوشهری هم باکلام و هم بدون کلام اجرا می شود. معروفترین آهنگ باکلام چوپی بوشهری شنیدم بهمنی است:
‏
شنیدم بهمنی گردان می سازن
برای سربازان زندان می سازن
خداوندا نگهبانم دم در
دو سال سربازیم کی می شود سر
دو سال سربازی موقوف می گرده
مرا کی می بری به سوی دلبر
تو میری اجباری دو سال می مونی
مو همری خود ببر تنها نمونی

‏«چوپی در قدیم چوپی هم نامیده می شد». از عده ای شنیدم که در گذشته ای دور با آهنگ چوپی چوب بازی می کردند. در بوشهر و اطراف آن چوب بازی مرسوم بوده و حالا چندین دهه می شود که چوب بازی در بوشهر و اطراف آن از یاد رفته و دیگر کسی چوب بازی نمی کند.‏
بعضی از آهنگ های فارسی و یا آهنگ های لری نیز وارد چوپی بوشهر شده که شنونده با مقداری دقت می تواند متوجه شود که این آهنگ ها بوشهری نیستند. ولی چون از قدیم این آهنگ ها وارد موسیقی بوشهر شده نوازندگان این آهنگ ها نیز می نوازند. و به احتمال زیاد کولی های بوشهری وقتی که از جایی به جای دیگر کوچ می کرده اند، این آهنگ ها را از آن مناطق به بوشهر آورده اند. چوپی بوشهری که میزان دو چهارم نواخته می شود.‏
‏6- مولودی: همان طور که از نام او معلوم است مخصوص زمان تولد است و بیشتر هنگام تولد ائمه اطهار و بزرگان دین و اعیاد مذهبی توسط نی انبان نواخته می شود. ریتم مولودی تقریباً به ریتم عربی (مصری) نزدیک و با نوعی حرکت مخصوص گروهی همراه است، و با آن شعری خوانده نمی شود. مولودی در میزان دو یا چهارم اجرا می شود. به مولودی عربی هم گفته می شود.‏
یک مولودی دیگر هم داریم که آن مخصوص میلاد پیغمبر است ولی بدون ساز است و آن را مولود نبی می نامند. معمولا در مساجد و پای منبرها خوانده می شود:
‏
صَلََم صل علی رسول الله
صَلََم صل علی محمد

‏7- شکی: آهنگ بدون کلامی است که توسط نی انبان یا نی جفتی همراه با دایره یا تنبک نواخته می شود و معمولا با شکی شَپ (دست) زده می شود شکی، موسیقی مراسم شادی همچون ختنه سوران، عروسی و… می باشد.‏
‏8- بندری: آهنگ بدون کلامی است که ریتم آن با شکی مقداری تفاوت دارد ولی قدمت بندری از دیگر مقام های موسیقی بوشهر کمتر است و نوازندگان امروزی این مقام را بهتر از هر مقامی اجرا می کنند. زیرا آهنگی است عام و مردم عادی این آهنگ را بیشتر از مقام های دیگر می پسندند. امروزه تعداد نوازندگانی که مقام های اصل بوشهری را اجرا می کنند، انگشت شمارند. نوازندگان امروزی بوشهر از مقام های بوشهری فقط سرپنجه (حاجیونی) و بندری می نوازند و اندکی هم بیت و شروه. زیرا این مقام ها بیشتر مورد علاقه مردم است. به آهنگ بندری، آهنگ رقص هم می گویند. آهنگ بندری که قدمت آن نسبت به بقیه مقام های موسیقی بوشهر کمتر است، در حدود سه یا چهار دهه می شود که از جاهای دیگر وارد موسیقی بوشهر شده و در بین مقام های مختلف موسیقی بوشهر برای خود جایی باز نموده است.‏
‏9- خیام خوانی: خیام خوانی نیز قسمتی از موسیقی سازی بوشهر است که قدمت آن کمتر از صد سال می باشد. از نظر آهنگ دو نوع خیام خوانی داریم.‏
10‏- یک نوع خیام خوانی که همراه نی جفتی خوانده می شود، اوج ندارد و از صدای نی جفتی بالاتر نمی رود و نوازنده پس از خواندن یک یا چند رباعی از اشعار خیام که توسط خواننده خوانده می شود تغییر مقام داده و مقام شکی را می نوازد. نوع دیگر هم که در دستگاه افشاری اجرا می شود و معمولا با ساز فلوت همراهی می شود. چون وسعت صدای ساز فلوت بیشتر از نی جفتی و نی انبان می باشد. به دنبال اشعار خیام، معمولا از یزله و یا خرده آهنگ های بوشهری نیز استفاده می شود. مثال:‏
در کُنج خَرابات کسی پیر نشد
وز مردن آدمی زمین سیر نشد
گفتم که به پیری رسم توبه کنم
بسیار جوان مرد و یکی پیر نشد
در کارگه کوزه گری رفتم دوش
دیدم دو هزار کوزه گویا و خموش
هر یک به زبان خویش با من می گفت
کو کوزه گر و کوزه خَر و کوزه فروش
دیگه ناشم به کهله
عـزیـز دلُم اُفی نـا

محقق : محسن حیدریه