کنیزکان آفریقایی و عزاداری زنانه در بوشهر

یادداشتی در روزنامه ملت ما – 6 بهمن از چگونگي عزاداري زنانه در بوشهر قديم، آثار مكتوب و قابل‌توجهي در دست نيست. در اين رابطه تنها كتابي كه مي‌توان نام برد، «خليج فارس و درياي عمان در صد سال پيش» است. سديدالسلطنه در فصل «مُغنيان بوشهر» به اين موضوع چنين اشاره كرده كه: «مطربه: يك دسته كنيزان آزاد شده باشند. تقريبا 15 نفر شوند و آلات طربشان دايره‌يي است و حلقه دار. در اعياد و عروسي دعوت شده گاهي بي‌دعوت روند و دايره‌وار نشسته و تغني كرده و انعام يابند. در پُرسه محترمين هم روند و سرود واژگونه خوانند.»
(1)

از نوشته‌هاي سديدالسلطنه مي‌توان نتيجه گرفت كه پس از ورود بردگان آفريقايي به بوشهر، سرانجام عده‌يي از كنيزان آزاد شده ـ همچون عده‌يي از غلامان ـ موسيقي را به عنوان حرفه خود انتخاب كردند؛ اين كنيزان هم در مجالس جشن و هم در عزاداري‌ها شركت مي‌نموده تا انعامي يافته و امرار معاش كنند.

كنيزان سياهپوست بتدريج آواها و رسوم خود را با عزاداري‌ زنانه بوميان بوشهر تلفيق كرده و از آنجا كه حضور آنها در اينگونه مجالس، بصورت گروهي بوده و كارشان را نيز گروهي انجام مي‌داده‌اند؛ براي اجراي موسيقي خود كه نياز به همراهي و همخواني داشتند نيز دچار مشكل نبوده‌اند. به همين دليل نيز سرود واژگونه آنها مورد استقبال قرار گرفت، مقبوليت يافت و بتدريج موسيقي سوگواري زنانه بوشهر در سيطره كنيزان آفريقايي قرار گرفت. در تاييد و تثبيت جستار مطرح شده ـ جدا از رد پاي آشكار موسيقي سياهان آفريقايي بويژه در بعضي از فرم‌ها و نوحه‌هاي سرپايي‌ ـ گفتني است كه تا چند دهه پيش و حتي تا اين اواخر، اغلب خوانندگان مطرح موسيقي زنانه در بوشهر و مناطق اطراف آن، از همان تبار آزاد‌شدگان بوده‌اند. البته گزارشي از اينكه اين سياهان از «دايره»‌هاي خود در عزاداري نيز استفاده مي‌كرده‌اند، به دست نيامده است. در اين مقال بد نيست به نوازندگي تعداد معدودی از زنان در مراسم «سنج و دمام» اشاره كنيم. گفته مي‌شود كه در گذشته، زني معروف به ميشتي زهرا (مشهدي زهرا بلال زاده) در مسجد خيزمي‌ها (محله بهبهاني) «دمام اشكون» را بسيار جسورانه مي‌نواخته و نواختن «سنج» توسط زني معروف به «دي حسن ماهيني» در مسجد محله «جفره» (2) نيز در نوع خود كم نظير بوده است. سرخوان‌هاي سوگواري زنانه در هر مراسم، معمولا 2 نفر هستند كه اين رقم گاهي تا 4 نفر نيز افزايش مي‌يابد. آنها به نوبت، آوازها و نوحه‌ها را بين يكديگر و همخوانان مبادله مي‌كنند. اين مساله نيز احتمالا يادگار اجراهاي گروهي كنيزان آزاد شده در بوشهر است. تا كمتر از 50 سال پيش در عزاداري زنانه بوشهر، نوحه‌خواني و سينه‌زني به شكل سينه‌زني مردانه رواج داشت. كمااينكه هم‌اكنون از نوحه‌هاي قديم و جديد سينه‌زني مردان در لابه‌لاي نوحه‌هاي زنانه استفاده مي‌شود كه البته مورد استقبال عزاداران زن نيز واقع مي‌شوند. در اين نوع سينه‌زني -كه اكنون منسوخ شده است- (3) زن‌ها همانند مردها حلقه متحد‌الشكلي تشكيل داده، به همان فرم به سينه‌زني مشغول ‌شده و گاهي نيز اقدام به ساختن «بُرهاي» جديدي مي‌کردند. تنها تفاوت آنها در ايجاد «بُر» اين بوده كه به جاي گرفتن كمر يكديگر، دست‌هاي چپ خود را روي شانه‌هاي هم مي‌انداختند.

افزون بر اينها، پاره‌يي از عزاداري‌هاي زنانه، به اتفاق مردها در آييني مشترك صورت مي‌گيرد؛ همانند مراسم «صبحدم»، «شام غريبان»، «طفل صغيري»، «شب سوم حسين»، «علم گرداني» يا اجراي تعزيه‌هاي سنتي، از اين جهت مي‌توان موسيقي سوگواري زنانه بوشهر را در 2 بخش مورد بررسي قرار داد:

1- بخشي كه با حضور مردها صورت‌پذير است.

2- بخشي كه زن‌ها مستقل از مردها به اجرا مي‌پردازند.

به هرحال اگر موسيقي سوگواري زن‌هاي بوشهري ـ در عزاداري مذهبي ـ را مورد كنكاش و بررسي قرار دهيم، به اين نتيجه مي‌رسيم كه اجراي انواع موسيقي در عزاداري ويژه ماه محرم، در مقايسه با ديگر مناسبت‌‌هاي عزاداري، مهم‌تر و از تنوع بيشتري برخوردار است. در اين ايام، مجالس عزاداري زنانه در جايْ جاي محله‌هاي مختلف بوشهر با استقبال چشمگيري مواجه و برگزار مي‌شود. محل اجراي اين نوع عزاداري‌ها نيز، جدا از بعضي تكايا و اماكن خاص، اغلب در منازل اشخاصي است كه براي برگزاري آن در خانه خود، حاجتي را طلب كرده‌اند.

1- محمدعلي‌خان سديدالسلطنه بندرعباسي‌ـ سرزمين‌هاي شمالي، پيرامون خليج فارس و درياي عمان در صد سال پيش، «مغاص الئالي و منار اللّيالي» 1332ـ1324 ـ استخراج و تنظيم و تحشيه و تعليقات: احمد اقتداري ـ انتشارات جهان معاصر 1371ـ ص 35

2- آقاي علي دشتي و چندين نفر از مطلعين محلي.

3- قابل توضيح است كه نمونه‌يي از اين نوع سينه‌زني هرازگاهي در عزاداري زنانه محله «جفره» برگزار مي‌شود.

4- مختك در اصل همان مهتك در زبان پهلوي است كه در گويش جنوبي به مختك تغيير يافته است؛ حرف ك آخر اين كلمه، آن را به معني گهواره كوچك درآورده است. واژه «مهد» در زبان عربي نيز از كلمه «مهتك» گرفته شده است. مهدك = گهواره كوچك محسن شریفیان